Devrimci Proletarya Yaşasın Proletarya sosyalizmi!
5. KAPİTALİZM, KOMÜNİZM VE İNSAN GELİŞİMİ ÜZERİNE MÜCADELE
54. Marx, kuvvetle belirtir: Mevcut “toplumdaki üretimin maddi koşulları ve buna karşılık gelen değişim ilişkilerinde sınıfsız toplumun öncüllerini bulamasaydık, onu yıkmak için her türlü girişim nafile olurdu” (Marx, Grundrisse, 1973, s. 159). O, “toplumsal emeğin üretken güçlerini geliştirme”yi kapitalizmin “tarihsel görevi ve mazareti olarak … daha yüksek bir üretim tarzının maddi koşullarını bilinçsizce yaratmasının yolu” olarak görür (Marx, Kapital, 1967, Cilt 3, s. 259). Kısacası, “işçi ile üretim koşulları arasındaki özgül birlik … yalnızca sermayenin yarattığı maddi temel üzerinde yeniden kurulabilir” (Marx, Artı-değer Teorileri, 1971 s. 422-3).
55. Marksizmin ekolojik eleştirmenleri bu tür ifadelerde bir kez daha, kapitalizmin doğayı insan amaçlarına anti-ekolojik tarzda tabi kılmasına eleştirel-olmayan bir yaklaşımın delilini bulduklarını sanır. Ted Benton, örneğin, Marx’ın kapitalizmin “insanın gelecekteki kurtuluşunu hazırladığını” söylemesinin “19. yüzyıl endüstriyelizminin süregiden ideolojisine içerili olan doğal sınırlara karşı körlüğü” paylaştığını ileri sürer (1989, s. 74-77, aynı zamanda bkz McLaughlin, 1990, s. 95, Mingione, 1993, s. 86) Bu eleştiriye, Marx’ın düşüncesinin “üretim sorununun kapitalizm tarafından çözülmüş” gördüğü, bu yüzden “kıt kaynakların tahsisini ciddi bir sorun olarak dikkate almadığı” iddiasının ekolojik bir versiyonudur (Nove, 1990, s. 230).
56. Bölüm III Marx ve Engels’in komünizmdeki doğal kaynak yönetimi, ve daha da temelde doğanın doğrudan-üreticilere yabancılaştırılmaktan çıkarılması konularındaki derin kavrayışını gözler önüne serdi. Ekolojik eleştirmenlerin Marx’ın kapitalist gelişme ve kapitalizmden komünizme geçiş kavramlarını da yanlış yorumladıkları görülüyor.
57. Kapitalizmin yarattığı tarihsel potansiyel, Marx’ın görüşü açısından tam olarak nedir? Kitle üretim ve tüketiminin tüm kıtlık ortadan kalkıncaya kadar gelişmesinde mi yatar bu potansiyel? Gerçekte hayır. Kapitalizm üretken güçleri geliştirerek, “toplumun bir kesiminin diğeri pahasına toplumsal gelişmeye el koyması ve tekelleştirmesinin (maddi ve entelektüel ayrıcalıklar dahil) ortadan kaldırıldığı” ve böylelikle “maddi emeğe adanan genel zamanda daha büyük indirimin olduğu” bir sistem olasılığını yaratır (Marx, Kapital, 1967, Cilt 3, s. 819). Kısacası, insanın üretken yetilerini geliştirse de, kapitalizm, kıtlığı (tüm insan ihtiyaçlarını giderme anlamında) tam anlamıyla çözmez, tersine, insanın gelişim olanaklarındaki sınıf eşitsizliğiyle kıtlığı durmaksızın yeniden üretir. Marx’ın vurguladığı gibi, “İnsan türünün yetilerinin gelişimi başlangıçta bireylerinin çoğunluğu hatta sınıflar pahasına olsa da, sonunda bu çelişkiyi parçalar ve bireyin gelişimi ile çakışır” (Marx, Artı-değer Teorileri, 1968, s. 118).
58. İkincisi, kapitalizm insan gelişiminin daha az kısıtlanmış biçiminin potansiyelini yaratır, çünkü üretimi artan ölçüde bir toplumsal süreç, “genel toplumsal metabolizmanın, evrensel ilişkilerin, tüm yönlü ihtiyaçlar ve evrensel yetilerin bir sistemi” haline getirir (Marx, Grundrisse, 1973, s. 158).
Yalnızca bu toplumsallaştırılmış üretimdir ki, “bireylerin evrensel gelişimine ve toplumsal zenginlikleri olarak komünal, toplumsal üretkenliklerine uyuma dayanan özgür bireyselliği” ortaya çıkartabilir (s. 158). Marx açısından, kapitalizmin “ilişkinin evrenselliğini, dolayısıyla dünya piyasasını” geliştirmesi, “bireyin evrensel gelişim olasılığını” içinde taşır (s. 542). Bu tüm yönlü insan gelişimini (üretim ve tüketimin kendinde büyümesini değil) her zaman akılda tutarak, Marx, kapitalizm altında “bireysel ihtiyaçların, yetilerin, hazların, üretken güçlerin, vd., evrensel değişimle yaratılan evrenselliği”ne işaret eder (s. 488). Aynısı insan-doğa ilişkileri için geçerlidir. Marx’ın kapitalizmde gördüğü sadece doğaya tek yanlı insan hakimiyeti veya ondan ayrılması değildir, fakat insanlık ile doğa arasında daha az sınırlı ilişkilerin olasılığıdır. Yalnızca bu daha zengin, daha evrensel insan-doğa ilişkileriyle karşılaştırıldığındadır ki, “tüm önceki ilişki biçimleri insanlığın salt yerel ve doğa fetişisti” ilişkiler olarak görünür (s. 409-10). Daha önceki üretim tarzlarında, “insanın doğayla sınırlı ilişkisi, insanların kendi arasındaki sınırlı ilişkileri koşullar; ve insanların birbiriyle sınırlı ilişkisi doğayla sınırlı ilişkilerini koşullar” (Marx ve Engels, Alman İdeolojisi, 1976, s. 50, Marx, Kapital, 1967, Cilt 1, s. 79).
59. Marx’ın analizleri sermayenin doğal koşulları mülk edinmesini eleştirel olmayan biçimde onaylasaydı hemen anti-ekolojik ilan edilebilirdi. Gerçekte ise, Marx, “emeğin nesnel koşulları”nın, doğa dahil, kapitalist toplumdaki “yabancılaşmış biçimi”ni kuvvetle teşhir eder (Marx, Ekonomik El Yazmaları, 1994, s. 29). O kapitalizmin yabancılaştırdığı “emeğin genel toplumsal güçleri”nin “doğal güçler ve bilimsel bilgi”yi kapsadığında ısrar eder (s. 29). Sonuç olarak, onun anlayışı nettir: “doğanın ve bilimin güçleri … sermayenin güçleri olarak emekçilerle karşıtlaşır” (Marx, Artı-değer Teorileri, 1963, s. 391). Dolayısıyla, kapitalizmde, “bilim, doğal güçler ve emeğin büyük çaplı ürünleri” yalnızca “emek sömürüsünün, artı-değer çıkarmanın araçları olarak” kullanılır (s. 391-2). Marx’ın kapitalizmin doğal koşullara el koymasına dair eleştirisi, yalnızca üretimdeki işçilerin doğrudan acısını çektikleri sömürü ve işçilerin tüketiminin kısıtlanması sorunlarıyla sınırlanmaz. Foster’in gösterdiği gibi (2000), Marx, kapitalizmde insanlık ve doğa arasındaki genel “metabolik yarılma”nın dahiyene bir eleştirel kavrayışına sahipti; bunun bir göstergesi, kent ve kır arasındaki zıtlaştırıcı işbölümünün “yaşamın doğal yasalarının sağladığı toplumsal değiştokuşun sürekliliğinde onulmaz bir kırılma” yarattığına yaptığı vurgulardır (Marx, Kapital, 1967, Cilt 3, s. 813). Marx bu çerçeveyi kullanarak kapitalizmin hem “toprağın bereketinin sürmesi için gerekli koşulları tahrip ettiğini” hem de “kentli işçi sağlığını tahrip ettiğini” açıklamak için kullanır (Marx, Kapital, 1967, Cilt 1, s. 505). Engels’e göre, sistemin doğadan yabancılaşması, toprağın yararlılığını “eylemlerinin yalnızca kısa vadeli sonuçları”na, “kar”larına zoraki uyarlayıp “aynı eylemlerin doğal sonuçlarını” gözardı eden “bireysel kapitalistler”in dar görüşlülüğünde kendini gösterir (Engels, Anti-Duhring, 1964, s. 185).
60. Marx açısından, kapitalizmde doğanın ve diğer “üretim koşulları”nın birbirine “yabancılaşmış, bağımsızlaşmış, toplumsal güçleri”, işçilere ve toplumlarına bu koşulları “toplumsal olarak gelişmiş insanların ihtiyaçlarına, … üreticiler toplumunun yaşam sürecine” dönüştürmeleri için bir meydan okumadır (Marx, Kapital, 1967, Cilt 3, s. 250, 258, 264). Bu dönüştürme, üretim sistemini hem maddi hem toplumsal açıdan nitel olarak dönüştürecek uzun soluklu bir mücadeleyi gerektirir. Komünist üretim basitçe, salt yeni belirlenecek bir hükümetin yapapacağı yasalarla yetinerek, kapitalizmden miras alınmaz. “Uzun mücadeleler, tarihsel süreçler yoluyla, koşulların ve insanların dönüştürülmesi”ni gerektirir (Marx, Fransa’da İç Savaş, 1985, s. 76). Bu dönüşmüş koşullar arasında “yalnızca bölüşümün değişimi değil, fakat yeni bir üretim organizasyonu, veya toplumsal üretim biçimlerinin … mevcut sınıf karakterinden özgürleştirilmesi ve ulusal ve uluslar arası planda uyumlu elbirliği” yer alacaktır (s. 157). Devrim-sonrası toplum için bu “uzun mücadele” senaryosu, Marx’ı kapitalist sanayiyi nitel olarak komünist gelişmeye uygun görmekle suçlayan ekolojik eleştirmenlerin ileri sürdüğü yorumları boşa çıkaran bir çığlıktır. Marx’ın anlayışı Roy Morrison’un görüşüne daha yakın durur: “ekolojik müştereklerin yaratılması mücadelesi ekolojik demokrasinin yaratılması mücadelesidir, topluluklar, mahalleler, bölgeler … aşağıdan köktenci toplumsal dönüşüm için mücadele ve çalışma” (1995, s. 188).
61. Marx’ın görüşünde, “özgür ve ortaklaşa emek” için mücadele “tekrar tekrar eski çıkar kalıntıları ve sınıf bencilliklerinin direnci tarafından sulandırılacak ve engellenecek”tir (Marx, Fransa’da İç Savaş, 1985, s. 157). Bu, komünizmin insan gelişimi koşullarının neden büyük ölçüde devrimci mücadeleyle – hem işçi sınıfının iktidarı alması hem de toplumsal ve maddi koşullarda bunu izleyen dönüşümler açısından- yaratılacağının açıklamasıdır. Marx ve Engels’in vurguladığı gibi, komünist “edinim … yalnızca bir birlikle, proletaryanın karakterinin yalnızca evrensel olduğu bir birlikle, ve bir yandan önceki üretim ve ilişkilerin ve toplumsal organizasyonun iktidarının yıkıldığı, diğer yandan proletaryanın bu edinimi tamamlamak için gereksindiği evrensel karakterinin ve enerjisinin geliştiği, dahası toplumdaki önceki durumundan üstüne yapışmış her şeyden sıyrıldığı, bir devrim yoluyla gerçekleşebilir” (Marx, Ücret Fiyat ve Kar, 1976, s. 97)
62. Bu noktada artık Marx’ın neden “işçi sınıfının kurtuluşu işçi sınıfının kendisi tarafından kazanılmalı” dediği açık olmalı: İnsanın gelişimi mücadelesi kesinkes “tüm sınıf egemenliğinin kaldırılması”nı gerektirir, ve işçi sınıfı bu ufku gerçekleştirme yeteneğine sahip tek gruptur (Marx, Etnolojik Not Defterleri, 1974, s. 82). Komünizmin öz-kurtuluş doğası aynı zamanda Marx’ın ufkunun neden ütopik sosyalistler gibi ayrıntılı bir reçete biçiminde olmadığını açıklar. Bu tür bir reçete yalnızca işçi sınıfının kendisini “ayrılık içinde bir birlik olarak, bir politik komünite olarak” kavrayarak geliştireceği politik tartışma, çelişki ve stratejileri köreltir. (Shandro, 2000, s. 21). Farklı bir ifadeyle, Marx ve Engels’in komünizmin temel ilkelerini öngörme çabası, bir “master plan” olarak değil “işçilerin hareketini örgütleme ve onun içinde ve çevresindeki anlayış ve tartışmalara kılavuzluk etme” olarak görülmelidir. Bu öngörülerin kapitalist ve devrim-sonrası toplumlardaki gelişmeler ışığında durmaksızın güncellenmesi gerekse de, Marx ve Engels’in temel yaklaşımı bugün halen geçerlidir.
63. İnsan gelişiminin eşitlikçi ve sürdürülebilir biçimlerine olan ihtiyaç, kaymak tabaka ve ekonomik kurumlarına (uluslar arası tekeller, İMF, Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü, vb) karşı dünya çapındaki isyanlarda merkezi bir rol oynamaktadır. Ancak bu hareketin, tepki gösterdiği çok çeşitli kurum ve politikaları tek bir sınıfsal sömürü sisteminin; kapitalizmin bileşenleri olarak kavrayacağı bir ufka ihtiyacı var. Kapitalizmin insanın gelişim koşulları üzerindeki iktidarına karşı çıkmak için alternatif doğrultu ve stratejileri tartışma, yeniden şekillendirme ve gerçekleştirme çerçevesine ihtiyaç var: Bu çerçeve komünizmdir. Buraya kadar, Marx’ın vizyonu, “en örgün ve tutarlı toplumsal kurtuluş programıdır ve bu yüzden … onu daha fazla çalışmaya değer” (Chattopadhyay, 1992, s. 91).
VII. KAYNAKLAR
Auerbach, Paul, and Peter Skott. 1993. “Capitalist Trends and Socialist Priorities.”
Science & Society, Vol. 57, No. 2, Summer, pp. 194—204.
Benton, Ted. 1989. “Marxism and Natural Limits.” New Left Review, No. 178,
November/December, pp. 51—86.
Biel, Robert. 2000. The New Imperialism . London: Zed Books.
Burkett, Paul. 1998. “A Critique of Neo—Malthusian Marxism.” Historical Materialism,
No. 2, Summer, pp. 118—42.
Burkett, Paul. 1999. Marx and Nature. New York: St. Martin’s Press.
Carpenter, Geoffrey P. 1997. “Redefining Scarcity: Marxism and Ecology Reconciled.”
Democracy & Nature, Vol. 3, No. 3, pp. 129—53.
Chattopadhyay, Paresh. 1992. “The Economic Content of Socialism: Marx vs. Lenin.”
Review of Radical Political Economics, Vol. 24, No. 3—4, Fall/Winter, pp. 90—110.
Ciriacy—Wantrup, S.V., and Richard C. Bishop. 1975. “’Common Property’ as a Concept
in Natural Resources Policy.” Natural Resources Journal, Vol. 15, No. 4, October, pp.
713—27.
Daly, Herman E. 1992. Steady—State Economics, Second Edition. London: Earthscan.
Eckersley, Robyn. 1992. Environmentalism and Political Theory. Albany, NY: State
University of New York Press.
Engels, Frederick. 1939. Herr Eugen Dühring’s Revolution in Science (Anti—Dühring).
New York: International Publishers.
Engels, Frederick. 1964. Dialectics of Nature. Moscow: Progress Publishers.
Engels, Frederick. 1979. The Housing Question. Moscow: Progress Publishers.
Ferkiss, Victor. 1993. Nature, Technology, and Society. New York: New York University
Press.
Feuer, Lewis S. 1989. “Introduction.” In Karl Marx and Friedrich Engels: Basic Writings
on Politics and Philosophy, Lewis Feuer, editor, pp. vii—xix. Garden City, NY: Anchor
Books.
Foster, John Bellamy. 1995. “Marx and the Environment.” Monthly Review , Vol. 47, No. 3,
July/August, pp. 108—23.
Foster, John Bellamy. 2000. Marx’s Ecology. New York: Monthly Review Press.
Foster, John Bellamy, and Paul Burkett. 2000. “The Dialectic of Organic/Inorganic
Relations.” Organization & Environment, Vol. 13, No. 4, December, pp. 403—25.
Foster, John Bellamy, and Paul Burkett. 2001. “Marx and the Dialectic of
Organic/Inorganic Relations.” Organization & Environment, Vol. 14, No. 4, December,
pp. 451—62.
Gordon, H. Scott. 1954. “The Economic Theory of a Common Property Resource: The
Fishery.” Journal of Political Economy, Vol. 62, No. 2, April, pp. 124—42.
Marx’s Vision of Communism and Sustainable Human Development
Hardin, Garrett. 1968. “The Tragedy of the Commons.” Science, Vol. 162, December, pp.
1243—48.
Lange, Oskar, and Fred M. Taylor. 1964. On the Economic Theory of Socialism. New
York: McGraw—Hill.
Mandel, Ernest. 1992. Power and Money: A Marxist Theory of Bureaucracy. London:
Verso.
Marx, Karl. 1963. Theories of Surplus Value, Pt. 1. Moscow: Progress Publishers.
Marx, Karl. 1964. Economic and Philosophical Manuscripts of 1844. New York:
International Publishers.
Marx, Karl. 1966. Critique of the Gotha Programme. New York: International Publishers.
Marx, Karl. 1967. Capital, Vols. I—III. New York: International Publishers (1977
printing).
Marx, Karl. 1968. Theories of Surplus Value, Pt. 2. Moscow: Progress Publishers.
Marx, Karl. 1970. A Contribution to the Critique of Political Economy. New York:
International Publishers.
Marx, Karl. 1971. Theories of Surplus Value, Pt. 3. Moscow: Progress Publishers.
Marx, Karl. 1973. Grundrisse. New York: Vintage.
Marx, Karl. 1974a. “Inaugural Address of the International Working Men’s Association.”
In The First International and After, David Fernbach, editor, pp. 73—81. New York:
Random House.
Marx, Karl. 1974b. “Provisional Rules.” In The First International and After, David
Fernbach, editor, pp. 82—4. New York: Random House.
Marx, Karl. 1974c. The Ethnological Notebooks of Karl Marx, Lawrence Krader, editor.
Assen, The Netherlands: Van Gorcum.
Marx, Karl. 1975. “Notes on Wagner.” In Texts on Method, Terrell Carver, editor, pp.
179—219. Oxford, UK: Blackwell.
Marx, Karl. 1976. Value, Price and Profit. New York: International Publishers.
Marx, Karl. 1985. “The Civil War in France.” In On the Paris Commune, by Karl Marx
and Frederick Engels, pp. 48—181. Moscow: Progress Publishers.
Marx, Karl. 1988. “Economic Manuscript of 1861—63, Third Chapter.” In Collected
Works, Karl Marx and Frederick Engels. Vol. 30, pp. 9—346. New York: International
Publishers.
Marx, Karl. 1989a. “Notes on Bakunin’s Book Statehood and Anarchy.” In Collected
Works, Karl Marx and Frederick Engels, Vol. 24, pp. 485—526. New York: International
Publishers.
Marx, Karl. 1989b. “Drafts of the Letter to Vera Zasulich,” and “Letter to Vera Zasulich
(March 8, 1881).” In Collected Works, Karl Marx and Frederick Engels, Vol. 24, pp. 346—
71. New York: International Publishers.
Marx, Karl. 1994. “Economic Manuscript of 1861—63, Conclusion.” In Collected Works,
Karl Marx and Frederick Engels, Vol. 34, pp. 7—354. New York: International Publishers.
Marx’s Vision of Communism and Sustainable Human Development
Marx, Karl, and Frederick Engels. 1968. “Manifesto of the Communist Party.” In Selected
Works (1 vol.), Karl Marx and Frederick Engels, pp. 35—63. London: Lawrence and
Wishart.
Marx, Karl, and Frederick Engels. 1975. Selected Correspondence. Moscow: Progress
Publishers.
Marx, Karl, and Frederick Engels. 1976. The German Ideology. Moscow: Progress
Publishers.
McLaughlin, Andrew. 1990. “Ecology, Capitalism, and Socialism.” Socialism and
Democracy, No. 10, Spring/Summer, pp. 69—102.
Mingione, Enzo. 1993. “Marxism, Ecology, and Political Movements.” Capitalism, Nature,
Socialism, Vol. 4, No. 2, June, pp. 85—92.
Morrison, Roy. 1995. Ecological Democracy. Boston: South End Press.
Nove, Alec. 1983. The Economics of Feasible Socialism. London: Allen & Unwin.
Nove, Alec. 1990. “Socialism.” In The New Palgrave: Problems of the Planned Economy,
John Eatwell, Murray Milgate, and Peter Newman, editors, pp. 227—49. New York:
Norton.
O’Connor, James. 1998. Natural Causes: Essays in Ecological Marxism. New York:
Guilford.
Ollman, Bertell. 1979. “Marx’s Vision of Communism.” In Social and Sexual Revolution,
by Bertell Ollman, pp. 48—98. Boston: South End Press.
Ostrom, Elinor. 1990. Governing the Commons. Cambridge, UK: Cambridge University
Press.
Pepper, David. 1993. Eco—Socialism. London: Routledge.
Polanyi, Karl. 1944. The Great Transformation. New York: Farrar & Rinehart.
Routley, Val. 1981. “On Karl Marx as an Environmental Hero.” Environmental Ethics,
Vol. 3, No. 3, Fall, pp. 237—44.
Sandler, Blair. 1994. “Grow or Die.” Rethinking Marxism, Vol. 7, No. 2, Summer, pp. 38—
57.
Schmidt, Alfred. 1971. The Concept of Nature in Marx. London: New Left Books.
Science & Society. 1992. “Socialism: Alternative Views and Models.” Vol. 56, No. 1,
Spring, pp. 2—108.
Science & Society. 2002. “Building Socialism Theoretically: Alternatives to Capitalism and
the Invisible Hand.” Vol. 66, No. 1, Spring, pp. 3—158.
Shandro, Alan. 2000. “Karl Marx as a Conservative Thinker.” Historical Materialism , No.
6, Summer, pp. 3—25.
Sherman, Howard J. 1970. “The Economics of Pure Communism.” Review of Radical
Political Economics, Vol. 2, No. 4, Winter, pp. 39—50.
Silverman, Bertram (editor). 1973. Man and Socialism in Cuba. New York: Atheneum.
Swaney, James A. 1990. “Common Property, Reciprocity, and Community.” Journal of
Economic Issues, Vol. 24, No. 2, June, pp. 451 —62.
Marx’s Vision of Communism and Sustainable Human Development
Usher, Peter. 1993. “Aboriginal Property Systems in Land and Resources.” In Green On
Red: Evolving Ecological Socialism , Jesse Vorst, Ross Dobson, and Ron Fletcher, editors,
pp. 93—102. Winnipeg: Fernwood Publishing in association with the Society for Socialist
Studies.
Vlachou, Andriana. 2002. “Nature and Value Theory.” Science & Society, Vol. 66, No. 2,
Summer, pp. 169—201.
Walker, K.J. 1979. “Ecological Limits and Marxian Thought.” Politics, Vol. 14, No. 1,
May, pp. 29—46.
Wallis, Victor. 1993. “Socialism, Ecology, and Democracy.” In Socialism: Crisis and
Renewal, Chronis Polychroniou, editor, pp. 143—69. Westport, CT: Praeger.
Wallis, Victor. 2001. “Toward Ecological Socialism.” Capitalism, Nature, Socialism, Vol.
12, No. 1, March, pp. 127—45.
Weisskopf, Thomas E. 1991. “Marxian Crisis Theory and the Contradictions of Late
Twentieth—Century Capitalism.” Rethinking Marxism Vol. 4, No. 4, Winter, pp. 70—93.
