Kazakistan isyanı üzerine notlar…

(Fotoğraf: Kazakistan’ın başkenti Astana’da (“Nur Sultan”) Chevron ve Exxon-Mobil Konsorsiyumunun merkez üssü)

Kazakistan devlet başkanı Tokeyev, hükümeti ve başbakanı, Yüksek Güvenlik Konseyinden de Nazarbayev ve yeğenini görevden almasına, üstüne bir dizi “sosyo-ekonomik” vaatte bulunmasına karşın büyük işçi ve emekçi isyanını yatıştıramayınca, Rusya’yı askeri müdahaleye çağırdı.

Rusya da, “Kazakistan’ın altyapısını (isyandan) korumak” için “barış gücü” adı altında askeri birlikler sevkedeceğini açıkladı.

Rus ordusunun tüm emperyalist kapitalist güçler adına Kazakistan’da koruyacağı “altyapı”nın ne olduğu malum: Kazakistan’ın muazzam petrol, doğal gaz ve uranyum rezervleri ve üretimi.

Kazakistan dünyanın önde gelen petrol üretici ve ihracatçılarından, aynı zamanda dünyanın en büyük uranyum üreticisi ve ihracatçısı (dünya uranyum üretiminin yüzde 40’ı Kazakistan’da gerçekleşiyor).

ABD ve AB’nin, emperyalist kapitalist güç temerküzü teamülü gereği, Rusya tam da kendileriyle Ukrayna için pazarlığa oturmaya çalışırken, Rusya’yı “Kazakistan’daki karışıklık” üzerinden sıkıştırması beklenirdi değil mi?

Tabii ki öyle olmadı. ABD ve AB, ne Nazarbayev-Tokeyev rejiminin 100’e yakın isyancıyı katletmesini ne de Rusya’nın Kazakistan’a asker göndermesini sorun etti. Bu kez Rusya ve Çin’e karşı “insan hakları, demokrasi” demagojisi bile yapmadı.

Neden dersiniz?

Kazakistan işçi sınıfı ve halkının nefret ettiği ve başkaldırdığı kapitalist despotik rant rejimi/devleti, yalnız Rusya ve Çin’in değil ABD ve AB’nin de kanlı altın yumurtlayan çocuklarından biridir de ondan.

Evet, Kazakistan Rusya’nın siyasi ve askeri himayesinde görünür. Çin’in de devasa “kuşak ve yol” projesinde öncelikli bir yer verdiği Kazakistan’daki ekonomik nüfuz ve yatırımları hızla artmaktadır. Ama Kazakistan kapitalist otokratik/oligarşik rant devletinin ABD ve AB ile de çok sıkı kar ve rant ilişkileri vardır.

Kazakistan petrolleri üzerindeki en büyük dış yatırım ABD merkezlidir. TebrizChevroil konsorsiumunun ortaklık yapısı şöyledir: Chevron yüzde 50, Exxon-Mobil yüzde 25, KazMunayGaz yüzde 20, LukArco yüzde 5. Bunlardan ilk ikisi dünyanın en büyük mali sermaye gruplarından Rockefellar’ın StandOil’inin iştirakleridir. Üçüncüsü Kazakistan devlet şirketi, dördüncüsü Rus LukOil’in iştirakidir.

TebrizChevroil, aynı zamanda, dünya çapında gelmiş geçmiş en büyük emperyalist kapitalist doğrudan dış yatırımlarından biridir. Geçtiğimiz yıllarda başlattığı 45 milyar dolarlık üretim kapasitesini genişletme ve üretkenliği artırma yatırımı sürmektedir. (Kazak devleti geçen yıl BP ile de yeni bir büyük petrol arama ve yap işlet anlaşması imzaladı). TebrizChevroil’de çoğunluğu Kazak 10 binlerce işçi çalışmaktadır, yan sanayi, hizmet ve taşeron şirketlerle birlikte çalışan işçi sayısı bunun 3-4 katını geçmektedir. Tebriz Chevroil’in Kazakistan’daki iki üretim bölgesi, adeta “özerk devlet” gibidir. Örneğin geçen yıl, şirketin Kazak işçilerinin tüm çaba ve direnişlerine karşın Kazak devletinin getirdiği pandemi önlemlerini zerre kadar sallamadı.

Kazakistan’ın zengin uranyum madenlerinin büyük bölümü de, ABD (Westhinghouse), Kanada, Fransa, Almanya, Japonya, Rusya ve Çin merkezli şirketler doğrudan ya da Kazak devlet şirketiyle çeşitli ortaklıklarla ellerinde tutuyorlar.

Durum bu olunca, Rusya’nın (ve Rusya-Ermenistan-Kazakistan-Tacikistan-Kırgızistan birliğinin) Kazakistan’ın başkaldıran işçi sınıfı ve emekçilerine saldırısının, ya da en azından Kazakistan’ın yüksek kanlı ve karlı “altyapısı” ve rant devleti üstyapısının bekçiliğini üstlenmesinin, yalnızca Rus ve Çin kapitalist güçlerinin çıkarları için değil, tüm emperyalist kapitalist güçlerin, hatta tüm dünya burjuvazisinin çıkarları için olduğunu görmek zor değil.

(Dipnot: Bu arada içlerinde Türkiye ve Azarbeycan’ın da bulunduğu “Türk Devletleri Teşkilatı”nın da, Kazakistan’daki isyana karşı yaptığı açıklamayı not etmekte yarar var: “Türk Devletleri Teşkilatı Üye Ülkeleri olarak, Kazakistan’daki son olaylar ışığında; Kazakistan’da barış ve istikrara verdiğimiz önemi vurguluyor ve üye ülkemiz Kazakistan’la güçlü dayanışmamızı ifade ediyoruz. Kardeş Kazak halkının sağduyusuna ve normale dönüş konusundaki arzusuna güveniyoruz.”)  

Nitekim Kazakistan’da geçtiğimiz yıllarda artan hoşnutsuzluk ve eylem dalgaları üzerine Nazarbayev’in bir adım geri çekilip yerine Tokeyev’in getirilmesi, bu güçlerin uzlaşmasının bir sonucuydu. Tokeyev, 2 Ocak 2022 isyanı karşısında, bu uzlaşma çerçevesinde ve “uluslararası baskı” kaygısıyla başlangıçta bir gıdım “esnek” ve “tavizkar” davranmaya çalışsa da, isyanın önünü alamaz hale gelince, yine bu güçlerin tümüyle arkasında olduğunu görerek ve onların onay ve talimatıyla, isyancıları gerçek mermiyle takır takır taratmaya başlattı.

**

Kazakistan’da 2007-2011 dönemi, başını petrol işçilerinin çektiği, özelleştirme ve taşeronlaştırmaya karşı, ücret artışı ve çalışma koşullarının iyileştirilmesi için grev ve direniş dalgaları dönemiydi. 2011’de 16 grevci petrol işçisinin taranarak katledilmesi ise, Kazakistan tarihinde planlı bir kırılma noktasıydı. Petrol ve yan sanayi işçilerinin 6 kata yaklaşan ücret artışı ve belli kazanımlar elde ettiği grev dalgalarının kanla bastırılması, aynı zamanda:

1- O dönemde bir tür burjuva “parlamenter demokrasi”ye geçiyormuş gibi görünen Kazakistan’da her türlü biçimsel burjuva demokrasisinin bile ilga edilip yerine Nazarbayev’in otokratik/oligarşik kapitalist rant iktidarının geçirilmesiyle,

2- Kazakistan’ın petrol, doğal gaz, uranyum rezerv ve üretiminin, Batı merkezli emperyalist kapitalist tekellerin doğrudan yatırımına, ticaretine ve özelleştirmeye açılmasıyla senkronizeydi.

Petrol işçilerinin grevlerinin kanla bastırılması 2011’de, otokratik bir kapitalist rant rejimine geçilmesi ve Kazakistan petrol ve uranyumunun özelleştirmeye, emperyalist kapitalist yatırım ve yağmaya açılması ise 2013’te gerçekleşti.

Başka deyişle, Kazakistan’ın stratejik enerji kaynaklarının ve toplumsal emekgücünün, dünyanın en büyük dış (emperyalist kapitalist) yatırımlarına ve yağmasına açılması, ve Kazakistan devletinin de bir otokratik kapitalist toprak rantı rejimine göre yeniden şekillendirilmesi, buna karşı direnen grevci işçilerin kanı üzerinde yükseltildi.

Bugün Kazakistan’da kişi başına ulusal gelir düzeyi 25 bin dolar civarındadır. Türkiye’dekinin yaklaşık 2.7 katı! Bununla birlikte, önemli bölümü taşeronlaştırılmış petrol işçileri dahil, Kazak işçilerin yaşam, çalışma ve yönetilme koşulları İstanbul 3. Havaalanı inşaatında çalışan taşeron inşaat işçilerinden daha iyi değilken, Kazakistan’da Forbes’in dünyanın süper zenginleri (10 milyar dolar üstü serveti olanlar) listesine giren, başta Nazarbayev ailesinin fertleri olmak üzere, en az 7 kişi vardır. Nursultan Nazarbayev’in kızı ve damadı, 16 milyar dolarlık (2017) servetleriyle, Kazakistan Halk Bankası’nın ve çok sayıda yabancı ortaklı petrol, altın, uranyum, inşaat şirketi iştiraki olan Altek Holdingin sahibi ve Rusya’nın dev Gazprom şirketinin de yönetim kurulu üyesidir.

Ancak Kazakistan petrol ve maden işçileri, işçi sınıfı, kent ve kır yoksulları bu sisteme boyun eğmedi. Son yıllarda başını yine petrol işçilerinin çektiği grev ve eylem dalgaları bunun göstergesi. TebrizChevroil’de 2017’deki ufak çaplı işçi isyanı, Pandemide şirketi sağlık önlemleri ve ücretli izinlere zorlayan fiili direniş, Magneslav’da 2021’deki grev dalgası, Çin merkezli bir petrol ve inşaat şirketinin yönetim merkezinin işçiler tarafından işgal edilmesi, buna dahil.

Sonuçta Kazakistan’da bir sınıfsal, toplumsal-siyasal patlama kaçınılmazdı. O da 2022’nin ilk günlerinde gerçekleşti. Kazakistan’daki yer yer silahlı ayaklanma belirimleri de gösteren isyanın güç ve sarsıcılığına şaşıranlar, ancak daha yakın zamana kadar Kazakistan’ı ekonomik ve siyasal olarak “dünyanın en istikrarlı -ve en yüksek getirili- ülkelerinden biri” diye öven embesil uluslararası sermaye piyasası uzman ve ideologları olabilir. Ama onlar Şili’deki Ekim 2020 isyanından önce de Şili’yi “Latin Amerikanın en istikrarlı -ve yüksek getirili- ülkesi” ilan etmemişler miydi?

**

Tokeyev’in isyanın ilk günlerinde bir nebze “esnek” ve “uzlaşmacı” görünmesi, hem isyanı kontrol altına alma hem de kapitalist rant devleti içindeki klikler mücadelesinde Nazarbayev ailesini devre dışı bırakıp tüm gücü kendi (ve yabancı ortakları) elinde toplamak için bir manevra amacı taşıyordu. Daha önce Nazarbayev’in kızını parlamento üstü komite başkanlığı görevinden almıştı, isyan sırasında da Nazarbayev’i ve yeğenini Yüksek Güvenlik Konseyi başkanlığı ve başkan yardımcılığı görevinden şutladı.

Kapitalist devletlerde işler böyle yürür. Tüm işlerin üzerinden bağlandığı, herkesin selam durduğu “yüce şef” suyu ısındığında, karları, rantları, rejimi, devleti ve sistemi kurtarabilmek (ve bir dizi kozmetikle eskisi gibi sürdürebilmek için) ipi çekiliverir. (Tabii kelleleri halk tarafından alınmadıkça, genellikle ülke dışında tuttukları 10 milyar vb dolarlık servetleri de hizmetlerinin karşılığı olarak, yanlarına kar kalır.)

Ne var ki Tokeyev’in ve uluslararası büyük burjuvazinin hesap etmediği, Kazakistan işçi sınıfı ve kitlelerinin isyanının birikmiş güç ve şiddeti (ve son yılların grev ve eylem dalgalarında edindiği deneyim ve kolektif hareket etme yeteneği), ve diğer taraftan kapitalist rejim, devlet ve ekonominin çürümüşlük düzeyiydi. Nitekim ordu (ve yer yer de polis) tabanından isyancı sınıf kardeşlerine saldırmama, ateş açmama, geri çekilme, sempati gösterme (ki isyancıların Almati’de meydana ve başkanlık, valilik, yargı, belediye, TV binalarına girmesi ve havaalanını ele geçirmesi böyle mümkün oldu), isyanın güç ve meşruiyetini artıran etkenler arasında yer aldı. Tokeyev’e de tüm gücü elimde toplayayım derken büyük patronlarını imdada çağırmaktan başka çare kalmadı.

**

Kazakistan’da bundan sonra ne olur?

Kazakistan’ın muazzam karlı ve rantlı enerji kaynakları ve bunlara yapılan 10 milyarlarca dolarlık dış yatırımlar ve daha da büyüyen yatırım ve kar projeleri bir yandan, Asya ve dünya çapında tetikleyebileceği birikimli alev alma zemini diğer yandan: Tüm büyük kapitalist güçlerin ve Kazakistan’dan şu veya bu düzeyde nemalanan tüm kapitalist güçlerin, aralarındaki çelişki ve ihtilaflar ne olursa olsun, Kazakistan’daki isyanı, elbirliğiyle ve bir an önce boğmaya çalışmak için ellerinden geleni ardına koymayacağı açıktır.

(Dipnot: Kazakistan’da başta Enka, Tekfen, Alarko olmak üzere 100’den fazla Türkiye merkezli inşaat şirketi toplamı milyarlarca doları bulan “projeler” yürütmektedir. TAV, isyancıların bir ara ele geçirdiği ve uçuşları durdurulan Almatı (Alma Ata) uluslararası havaalanının işletmecisidir. Ülker’in ve Coca Cola Türk’ün Kazakistan’da fabrikaları vardır, vb. Libya’daki yatırım ve kar payını korumak ve büyütmek, Libya petrollerinden pay almak için neler yaptığı bilinen Türkiye kapitalizminin, Kazakistan’da ne yapmayacağının hiçbir güvencesi yoktur!)

Ancak bu asla umutsuzluğa yol açmamalıdır. Şimdiden Türkiye solunda kendini gösteren “Çin ve Rusya gibi iki dev arasına sıkışmış 19 milyon nüfuslu Kazakistan’da ne değişir ki” gibi nihilist eğilimlere karşı mücadele edilmelidir. Yine Türkiye solunda kendini gösteren Avrasyacı (“ABD Kazakistan’ı karıştırıyor, Tokeyev’e ve Rus müdahalesine destek verilmeli” diyen) ve liberal sol (“Rus ve Çin oteratizmine karşı ABD ve AB liberal demokrasisi” vb diyen) eğilimlere karşı çok net tavır alınmalıdır.

Kazakistan, aralarındaki güç ve paylaşım dalaşları ne olursa olsun, hepsinin sermaye büyüklüğü ve gücü ölçüsünde Kazakistan işçi sınıfı ve emekçileri ve doğasının sömürüsünden ve yağmasından payını aldığı ve isyanı bastırmak için de el birliği yaptığını daha açık olarak gösteren bir örnektir. Kazakistan işçi sınıfı ve yoksul emekçilerinin karşısında yalnızca Kazakistan rant burjuvazisi ve devleti değil, uluslararası burjuvazi vardır.

Bunun karşı kutbunda ise, Kazakistan’ın işçi sınıfının geleneksel ve yeni (kent ve kır küçük burjuvazisinden işçiliğe doğru çözülen) kesimlerinin yalnız tabanını oluşturmakla kalmadığı, çok belirgin biçimde öncü ve lokomatif gücü olduğu bir isyandır. Başta Magnislav (Mognistu) ve petrol işçileri olmak üzere, hem 2007-2011 döneminde hem de son yıllardaki grev dalgalarıyla, petrol, maden, inşaat, ulaşım, sağlık vd işçilerinin sınıf karakterinin, mücadele deneyimi ve kolektif hareket etme yeteneğinin gelişmesi, çeşitli işçi topluluk ve taban örgütlenmesi dinamikleri, isyanda kritik bir rol oynadı. İsyanı başlatan Nagaozen petrol işçileri ve Magnislav bölgesi işçileri 3 Ocak’ta, ardından TebrizChevroil’in on binlerce işçisi 4 Ocak’ta, ve en sonu ArcalorMittal maden işçileri dahil neredeyse tüm enerji ve maden işçileri genel greve çıktılar. Kazakistan’ın batısı ve güneyindeki ulaşım, sağlık ve eğitim işçileri de kısmi ve birkaç günlük grevler yapıyor. Nagaozen petrol işçilerinin bir işçi konseyi oluşturduğu belirtiliyor. En büyük eylem ve çatışmaların yaşandığı Almatı’dan gelen haber ve görüntüler, buradaki eylemlerin lokomotif gücünün de büyük kent çeperindeki, ve yakın kasaba ve kentlerden gelen işçi, işsiz ve yarı-proleter kent yoksulları olduğunu gösteriyor.

İsyana sonradan yedeklenip hegemonyası altına almaya çalışan burjuva ve orta sınıf muhalefet ise, her zaman yaptığını yapıyor: “Aman şiddete başvurmayın!”. Taleplerin Nazarbeyev’in gitmesi ile sınırlandırılması (“olan olması gerekendir”!) ve tabii “güçlendirilmiş parlamento” (bunu bir yerden hatırlayacaksınız!) Kitlelerin eskisi gibi yönetilmek, sömürülmek ve yaşamak istememesinin ifadesi olan “rejim değişikliği” isteminin içini boşaltarak, 1993 anayasasına (Nazarbayev kendini bir nevi “tanrı-kral” ilan etmeden önceki parlamenter yarı-başkanlık sistemi) ve “adil seçimler”e indirgiyorlar. Bırakalım kapitalizm ve özel mülkiyeti, neoliberalizme, emperyalist kapitalizmin tahakküm ve yağmasına, onların karından rant payı almaya dayalı çürümüş kapitalist rant ekonomisi ve devleti şekillenmesine karşı söyledikleri hiçbir şey yok.

Ama bilinir: Burjuvazinin “muhalif” kılıklı kesimlerinin parlamenter demokrasi ciyaklaması kendi çıkarlarını realize edebilmek içindir. Velev ki gerçekleşsin, Nazarbayev-Tokeyev’e vb büyük kitle tepkisi üzerinden onların adamları hükümete ve başkanlığa gelsin, o biçimsel demokrasiye bile son tekmeyi yine onlar atar. Kaldı ki, emperyalist kapitalizme göbekten bağımlılığının, on milyarlarca dolarlık özel yatırımları ve misliyle götürdükleri karlar ile Chevron, Exxon-Mobil, BP, GazProm vbnin, onların muazzam kar ve yağmalarından kapitalist rant payı almaya dayalı ekonomi ve devletin, ordunun, polisin, bürokrasinin durduğu yerde, “parlamenter demokrasi” asma yaprağı bile olamaz.

Kazakistan işçi sınıfının ufku henüz kapitalizmi aşamıyor olsa da, daha ileri ve bunun da bazı tohumlarını taşıyor. Nazarbayev ve halefleri rejiminin kurum ve yasalarının kaldırılması, burjuva muhalefet dahil buna bulaşmış herkesin defolması, her kademe yöneticinin tabandan seçilerek gelmesi, iktidarın işçi ve kitle hareketleri içinden çıkmış temsilci ve önderlerine devri, neoliberalizm uygulamalarına her alanda (sağlık, eğitim, emeklilik, konut, çalışma, çevre vd) son verilmesi, emperyalist tekel ve bürokratik asalak burjuvazinin mülkiyetindeki kaynakların işçi denetiminde kamulaştırılması… Henüz bir program düzeyine çıkmamış olsa da, işçi sınıfının öncü kesimleri içinde kendini az çok hissettiren taleplerden bir dizisi. Yeter mi, yetmez! Ama İşçi sınıfının geniş kesimleri henüz kendini gerçek ve fiili yönetici sınıf adayı olarak görmediği için, bunlardan ötesi bir yana bu kadarını dahi kimin nasıl yapabileceğini belirsiz kalıyor. Komünist devrimci partisi ve (iç savaş ve iktidar organı olarak) işçi konseyleri olmadan da bilemeyecek. Ama dünya çapında bir tarihsel eğilim bu yönde işlemeye; toplumsallaşmış üretici güçler ile sermaye egemenliği çelişkisi ve uzlaşmaz sınıf karşıtlığı, asıl bu isyanlar içinde kendini giderek daha fazla göstermeye devam ediyor. Nagaozen petrol işçilerinin oluşturduğu işçi konseyi gibi daha geniş kesimler içinde bir otoritesi de olabilecek, tohumları da görülmeye başlanıyor.

Evet tüm emperyalist, bölgesel, hatta yerel kapitalist güçler Kazakistan’daki sömürü ve yağmadan kendi boyları ve güçleri ölçüsünde nemalanıyor. Peki Kazakistan’dan çıkarılan enerji vd kaynaklar, hangi uluslararası tedarik zincirlerinde hangi başka ülkelerin işçileri tarafından işleniyor; Kazakistan’a yapılan 10 milyarca dolarlık kapasite ve verimlilik artışı yatırımlarında başka hangi ülkelerin işçilerinin emeği var; üretim ve emek ve dahası tüm bunların koordinasyonu ve yönetimi günümüzde hangi daha ileri ve yüksek düzeyde toplumsallaşıyor?

Kazakistan’daki üretim ve emeği, yatırımları dev çaplı uluslararası düzeyde toplumsallaştıran, Nazarbayev gibi üç beş çakalın hükmüne ve komisyonculuğuna sığmaz hale getiren ve mevcut rejimleri çatlatıp patlatan, aynı zamanda işte budur. Ve bu yeni ve daha gelişkin bir proletarya enternasyonalizminin hem tek tek ülkelerde (Kazakistan’da Türk, Kürt, Arap dahil onlarca ülkeden on binlerce göçmen işçi de çalışıyor) hem de küresel planda büyüyen olanak ve zorunluluğudur.

Kazakistan’da katiller rejimine ve emperyalist müdahaleye karşı genel grev, genel direnişe!

Kazakistan işçi sınıfının savaşımı ve isyanı, işçi sınıfının enternasyonal savaşım ve dayanışmasının bir parçası olmalıdır.

Uluslararası burjuvaziye karşı uluslararası proletarya! Kazakistan’da, Türkiye’de, her ülkede, her bölgede ve tüm dünyada: Genel grev, işgal, direniş, isyan, ayaklanma!